Niniejsza publikacja Marka Szajdy opisuje szczególny moment w powojennej historii Jeleniej Góry i regionu Karkonoszy. Rok 1948 to data ostatecznego umocnienia się władzy komunistycznej w Polsce. Dotychczasowa historiografia szczegółowo przeanalizowała ten przełomowy okres po sfałszowanym referendum w 1946 r. i również sfałszowanych wyborach do sejmu w 1947 r., kiedy to PPR i przybudówki ostatecznie pozbywają się politycznej konkurencji. Rok 1948 to także moment upadku Władysława Gomułki oraz „100 wielkich dni Wrocławia”, czyli monumentalna Wystawa Ziem Odzyskanych. W połączeniu ze Światowym Kongresem Intelektualistów w Obronie Pokoju wystawa miała pokazać międzynarodowej opinii publicznej rzekome sukcesy Polski ludowej w odbudowie i integracji regionów, które pozyskała w wyniku II wojny światowej. Regionów, w których jeszcze do końca 1947 r. dochodziło do unikatowej na skalę Europy wymiany ludności - wypędzenia i wysiedlenia ludności niemieckiej, zamieszkującej przez stulecia m.in. Dolny Śląsk, przymusowego przesiedlenia ludności polskiej z utraconych Kresów wschodnich, żywiołowego osadnictwa z Polski centralnej oraz przymusowego transferu obywateli RP narodowości ukraińskiej w ramach Akcji „Wisła”. Efektem tych historycznych procesów był kraj w przełomie, zawieszony między systemami, z ludnością będącą mozaiką kultur i tożsamości, w szczególności na Ziemiach Zachodnich i Północnych, gdzie nic nie było takie same jak przed 1939 r.
Na tym historycznym tle Marek Szajda opisuje ciąg wydarzeń, którego kulminacją był jubileusz 840-lecia Jeleniej Góry w sierpniu 1948 r., w zamyśle organizatorów połączony ze wspominaną Wystawą Ziem Odzyskanych w stolicy województwa, Wrocławiu. Na podstawie zachowanych i dopiero niedawno odkrytych źródeł oraz współczesnych publikacji, autor pokazuje jak mimo ambitnych planów inicjatorów, przedsięwzięcie okazało się niepowodzeniem, jednak w dłuższej perspektywie przyniosło trwałe efekty, odczuwalne do dzisiaj. Szajda analizuje cele i zamysły organizatorów 840-lecia miasta, opisuje ich tło kulturowe i ideowe oraz perypetie organizacyjne. Przekonująco pokazuje, jak pozornie prowincjonalne wydarzenie wpisuje się w procesy makrohistoryczne Europy po roku 1945.
Mimo iż brak tego odniesienia explicite, opisane przez Szajdę wydarzenia stanowią przykład „wymyślania tradycji”, konceptu sformułowanego czterdzieści lat temu przez brytyjskiego historyka Erica Hobsbawma. Formuła „piastowskości” Ziem Zachodnich i Północnych była główną osią narracji historyczno-politycznej władz polskich po II wojnie światowej. Odniesienie do średniowiecznej historii Polski pod rządami Piastów miało uzasadnić ustanowienie nowych granic na Odrze i Nysie. Na wielu przykładach autor pokazuje, jak próbowano utrwalić tę narrację, choćby w formie popularnych legend i publikacji książkowych. Co ciekawe, od samego początku potrzeby polityczne, Szajda posługuje się konsekwentnie terminem „propagandowe”, tej narracji napotykają na trudności z uzasadnieniem historycznym. Legendarne założenie wzgl. ufortyfikowanie Jeleniej Góry przez księcia Bolesława Krzywoustego w roku 1108 nie znajduje potwierdzenia w źródłach średniowiecznych. Profesjonalni historycy zwracali na to uwagę już w latach tużpowojennych. Inicjatywa obchodów jubileuszowych odnosiła się początkowo wręcz do innych symbolicznych dat - punktem odniesienia były obchody 650-lecia miasta w roku 1938, świętowane za czasów niemieckich. Zamiast 660-lecia, jak początkowo proponowała kierowniczka miejscowego archiwum, zdecydowano o świętowaniu 840-lecia Jeleniej Góry w roku 1948.
Szajda pokazuje zarówno uniwersalność opisywanych wydarzeń, głównie na tle procesu oswajania tzw. Ziem Odzyskanych, jak i ich unikatowość. Wyjątkowe były choćby znaczące wydarzenia o charakterze ponadregionalnym, jak I Zjazd Przemysłowy Ziem Odzyskanych w sierpniu 1945 r. z udziałem najważniejszych polityków w kraju czy konferencja założycielska Kominformu w Szklarskiej Porębie w roku 1947. Jako wyjątkowy autor określa także sam fakt obchodów jubileuszowych kilka lat po wojnie. Wmurowana przy tej okazji tablica historyczna, odnosząca się do legendarnego założenia miasta przez Krzywoustego, to „pierwsza odsłonięta przez nowo przybyłych Polaków polskojęzyczna tablica w Jeleniej Górze”. Na marginesie warto wspomnieć, że dalej idące zamierzenia, nie odnoszące się do piastowskości regionu i miasta, nie zakończyły się sulcesem, choćby pomysł wystawy przemysłowej. Punktem dyskusyjnym jest, czy na poziomie centralnym zabrakło zainteresowania i środków, by wesprzeć wymiernie oddolną inicjatywę obchodów z wszystkimi planowanymi punktami programu, czy też organizatorzy umiejętnie wykorzystali popyt polityczny na propagandę piastowską, by uzyskać choć część uwagi opinii publicznej.
Paradoksalnym efektem niepowodzenia organizacyjnego pierwszych powojennych obchodów jubileuszu miasta było podjęcie tematu przez kolejną inicjatywę oddolną 10 lat później. I tu także tło polityczne odgrywało wielką rolę. Odwilż postalinowska, szczególnie reformy w Polsce po październiku 1956 roku, umożliwiła aktywizację społeczną również na poziomie lokalnym. 850-lecie Jeleniej Góry w roku 1958 to według Marka Szajdy „prolog do późniejszych, znacznie bardziej rozbudowanych i bogatszych w atrakcje wydarzeń”, jak coroczny „Wrzesień Jeleniogórski”. Można powiedzieć, że historyczne obchody stały się pretekstem do „wzmożonej aktywności społeczno-kulturalnej, dla miasta i jego włodarzy okazja do wzmożenia propagandy i osiągnięcia innych, w tym politycznych dążeń”. Historyczne odniesienia i legendy spełniają także we współczesnej Jeleniej Górze funkcje polityczne, tożsamościowe i marketingowe. Te „długie trwanie” różnych symboli, narracji i toposów autor pokazuje na tle wydarzeń od lat tużpowojennych aż po dzień dzisiejszy.
Podsumowując należy podkreślić, iż Szajda umiejętnie analizuje temat oraz potrafi na podstawie niewielu zachowanych źródeł historycznych pokazać wielowymiarowy fenomen lokalnych obchodów jubileuszowych na tle ówczesnych procesów kulturowych i ideowych. W niektórych miejscach warto by było się pokusić o nieco szersze spojrzenie i odniesienie do literatury badawczej, choćby na temat mitu piastowskiego w dłuższej perspektywie. Istnieje także obszerna bibliografia na temat obchodów jubileuszowych i „lokalnej polityki pamięci”. Porównanie opisanych zjawisk do przykładów innych miast i regionów pozwoliłoby pokazać zarówno ich wyjatkowość jak i uniwersalność. Nie pomniejsza to wartości niniejszej pracy, wzbogaconej o bogaty materiał ikonograficzny oraz transkrybowane dokumenty źródłowe. Bez wątpienia tekst na publikację zasługuje.
***
Berlin, dn. 12 czerwca 2023 r.
